แจกของฟรี

ความรู้เรื่องยาเม็ดคุมกำเนิด ตอนที่ 1
โดย ธวัชชัย วรรณสว่าง

ฮอร์โมนเพศหญิง
ฮอร์โมนเอสโตรเจน (Estrogen / Oestrogen)   
ฮอร์โมนเอสโตรเจนเป็นฮอร์โมนที่สามารถพบได้ในทั้งผู้ชายและผู้หญิง แต่จะพบปริมาณสูงในผู้หญิงวัยเจริญพันธุ์ หน้าที่ของฮอร์โมนเอสโตรเจนได้แก่

- กระตุ้นการเจริญเติบโตอย่างสมบูรณ์ของเพศหญิง (female secondary sex characteristics) เช่น ทำให้สะโพกผาย อวัยวะเพศและเต้านมใหญ่ขึ้น มดลูกมีขนาดใหญ่ขึ้น มีขนที่รักแร้และอวัยวะเพศ
- ทำให้มีการเจริญหนาตัวของเยื่อบุมดลูก (Endometrium) เพื่อเตรียมพร้อมสำหรับการฝังตัวของไข่ที่ได้รับการปฏิสนธิ
- มีผลทำให้เซลล์คอลลัมนาร์ (columnar) ของปากมดลูกขับมูกใสออกมา โดยในช่วงใกล้วันไข่ตกจะขับมูกที่มีลักษณะเหนียวหนืด แต่มูกจะใสและเหลวลงในวันที่เกิดการตกไข่ เพื่อช่วยให้ตัวอสุจิ (sperm) ผ่านเข้าสู่ปากมดลูกได้ง่ายขึ้น
- เพิ่มระดับคอเลสเทอรอลชนิดดี (High density lipoprotein; HDL), ลดคอเลสเทอรอลชนิดเลว (Low density lipoprotein; LDL) และมีผลต้านการเกาะกลุ่มของเกล็ดเลือด ทำให้ลดความเสี่ยงในการเกิดเส้นเลือดแข็งตัวและปัญหาเส้นเลือดที่หัวใจ
- ลดการสลายของกระดูก โดยพบว่าในผู้หญิงวัยหมดประจำเดือนจะมีความเสี่ยงต่อการเกิดโรคกระดูกพรุน เนื่องจากการสร้างฮอร์โมนเอสโตรเจนที่ลดลง
- คงสภาพของผิวหนังและหลอดเลือด ทำให้ผิวดูมีน้ำมีนวล


ฮอร์โมโปรเจสเตอโรน (Progesterone)
- ทำให้เยื่อบุมดลูก (Endometrium) ที่ได้รับการกระตุ้นโดย estrogen ยังคงหนาตัว และมีสภาพเหมาะสมพร้อมสำหรับการฝังตัวของไข่ที่ได้รับการปฏิสนธิ
- ทำงานร่วมกับฮอร์โมนเอสโตรเจน ในการยับยั้งการหลั่งของฮอร์โมน FSH และ LH จากต่อมใต้สมองทำให้ไม่มีการตกไข่ซ้อน
- ทำให้มดลูกไม่หดรัดตัวมาก เพื่อให้ตัวอ่อนมาฝังตัวที่มดลูกได้ แต่ในช่วงที่ใกล้คลอดจะมีระดับฮอร์โมนโปรเจส-เตอโรนลดลง เพื่อให้มดลูกสามารถหดรัดตัว และคลอดทารกออกมาได้ นอกจากนั้นยังมีผลลดความตึงตัวของเนื้อเยื่อ กล้ามเนื้อ เอ็น และข้อต่อต่างๆ ทำให้ยืดขยาย จึงทำให้มีอาการปวดเมื่อยง่าย
- ทำให้มีการเจริญของต่อมน้ำนม, มีท่อน้ำนมมากขึ้น, มีจำนวนเซลล์ที่สร้างน้ำนมมากขึ้น
- ทำให้อุณหภูมิของร่างกายสูงขึ้นเล็กน้อย


รอบเดือน (Menstrual cycle)

รอบเดือนของสตรีวัยเจริญพันธุ์โดยปกติจะใช้เวลาประมาณ 28 วัน แต่ในบางคนอาจจะใช้เวลาได้ตั้งแต่ 21 ถึง 40 วัน ในแต่ละรอบเดือนจะเกิดการเปลี่ยนแปลงของฮอร์โมนต่างๆ เพื่อกระตุ้นให้รังไข่ผลิตไข่ขึ้นมา เมื่อไข่สุกก็จะกระตุ้นให้เกิดการตกไข่ (Ovulation) ประมาณวันที่ 14 ของรอบเดือน

ในขณะเดียวกันเยื่อบุที่ผนังมดลูก (Endrometrium) ก็จะถูกกระตุ้นให้มีการหนาตัวขึ้นเพื่อให้พร้อมต่อการฝังตัวของไข่ที่ได้รับการปฏิสนธิ แต่หากไข่ไม่ได้รับการปฏิสนธิผนังมดลูกก็จะสลายและหลุดลอกออกมาเป็นเลือดประจำเดือน หรือ ระดู

ในแต่ละรอบเดือนสามารถแบ่งออกได้เป็นระยะต่างๆ คือ ระยะฟอลิคูลาร์ (Follicular phase), ระยะตกไข่ (Ovulation) และระยะลูเตียล (Luteal phase)


ระยะฟอลิคูลาร์ (Follicular phase)

เริ่มจากวันที่ 1 ของรอบเดือน หรือวันแรกที่มีเลือดประจำเดือน สมองส่วนไฮโปทัลลามัส (Hypothalamus) จะหลั่งฮอร์โมนที่ชื่อว่า โกนาโดโทรปิน-รีลีสซิง ฮอร์โมน (Gonadotropin-releasing hormone; GnRH) มากระตุ้นให้ต่อมใต้สมองส่วนหน้า (Anterior pituitary gland) หลั่งฟอลลิเคิล-สติมูเลติงฮอร์โมน (Follicle-stimulating hormone; FSH) ออกมาในกระแสเลือด ซึ่งจะกระตุ้นไข่อ่อนตั้งต้น (Primordial Follicle) ภายในรังไข่ที่มีอยู่เป็นจำนวนมากให้เจริญ

ในช่วงวันที่ 5-7 จะมีฟอลลิเคิลเพียงอันเดียว (Dominant Follicle) ที่ถูกกระตุ้นให้เจริญต่อไปจนโตเต็มที่ (Graafian follicle) ส่วนไข่อ่อนที่เหลือจะถูกกดไว้ไม่ให้เจริญ กราเฟียนฟอลลิเคิลจะสร้างฮอร์โมนเอสโตรเจนออกมากระตุ้นให้เยื่อบุผนังมดลูกหนาตัวขึ้น มีเลือดมาเลี้ยงมากขึ้น เพื่อรองรับการฝังตัวของไข่ที่ได้รับการปฏิสนธิ


ระยะตกไข่ (Ovulation)

ในวันที่ 13-14 ของรอบเดือนระดับฮอร์โมนเอสโตรเจน (Estrogen) จะมีระดับสูงขึ้น ซึ่งมีผลเหนี่ยวนำให้ต่อมใต้สมองส่วนหน้าหลั่งฮอร์โมนลูทินไนซิง ฮอร์โมน (Luteinizing hormone; LH) ออกมาในปริมาณสูง (LH surge) ทำให้ฟอลลิเคิลแตกออก และปลดปล่อยไข่ภายในฟอลลิเคิลเข้าสู่ท่อนำไข่ (Fallopian tube)


ระยะลูเตียล (Luteal phase)

ฟอลลิเคิลที่แตกออกแล้วจะกลายเป็น คอร์พัส ลูเทียม (Corpus luteum) ซึ่งสร้างฮอร์โมนฮอร์โมนเอสโตรเจน และฮอร์โมนโปรเจสเตอโรน (Progesterone) โดยฮอร์โมนโปรเจสเตอโรนจะช่วยรักษาสภาพของเยื่อบุผนังมดลูกที่หนาตัวให้พร้อมสำหรับการฝังตัวของตัวอ่อน นอกจากนั้นฮอร์โมนที่หลั่งมาจาก คอร์พัส ลูเทียมมีผลยับยั้งการหลั่งฮอร์โมน FSH และ LH จากต่อมใต้สมองส่วนหน้า ทำให้ในแต่ละรอบเดือนจะมีไข่ที่เจริญเพียงอันเดียว

ถ้าไข่ไม่ได้รับการผสมโดยอสุจิ ก็จะไม่เกิดการฝังตัวของตัวอ่อน จะทำให้คอร์พัส ลูเทียมฝ่อและสลายตัว ในช่วงวันที่ 23-25 ของรอบเดือน กลายเป็น คอร์พัส แอลบิแคน (Corpus albican) ซึ่งไม่สามารถสร้างฮอร์โมนได้แล้ว ทำให้เยื่อบุมดลูกสลายตัว หลุดลอกกลายเป็นเลือดประจำเดือน และผลการยับยั้งการหลั่งฮอร์โมน FSH และ LH ก็จะหายไป ทำให้มีการหลั่ง FSH เกิดการเจริญของไข่อ่อนเกิดเป็นรอบเดือนใหม่

ในกรณีที่ไข่ได้รับการผสมกับอสุจิ ไข่ที่ได้รับการผสมจะใช้เวลาเดินทางจากท่อนำไข่ไปยังโพรงมดลูกและฝังตัวเพื่อเจริญเติบโตต่อไป ภายใน 1 สัปดาห์รกจะสร้างฮอร์โมน ฮิวแมน โคริโอนิค โกนาโดโทรปิน (Human chorionic gonadotropin; HCG) ทำให้คอร์พัส ลูเทียมยังคงทำหน้าที่สร้างฮอร์โมนโปรเจนเตอโรนต่อไปได้ เยื่อบุผนังมดลูกจึงหนาตัว และมีเลือดมาเลี้ยงเพื่อรองรับการเจริญเติบโตของตัวอ่อน

ความรู้เรื่องยาเม็ดคุมกำเนิด ตอนที่ 3

ยาเม็ดคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนเดี่ยว (Mini pills / Progestin-only pills)

ยา เม็ดคุมกำเนิดชนิดนี้มีฮฮร์โมนเพียงชนิดเดียวคือ โปรเจสเตอโรน เช่น Levonorgestrel ในขนาดต่ำ มีจำนวนแผงละ 28 เม็ด ยาเม็ดคุมกำเนิดชนิดนี้จะรับประทานทุกวันโดยไม่มีช่วงเว้นระยะปราศจาก ฮอร์โมน กลไกการออกฤทธิ์คุมกำเนิดของยาคุมกำเนิดชนิดนี้คือ 

1.ทำให้ผนังมดลูกชั้นใน (Endometrium) บางลงและฝ่อไปทำให้ไข่ที่ปฏิสนธิแล้วไม่สามารถฝังตัวกับมดลูกได้

2.ทำให้มูกบริเวณช่องคลอดเหนียวข้นขึ้น ทำให้อสุจิผ่านเข้าไปผสมกับไข่ได้ยาก

3.ลดการเคลื่อนที่ของไข่ตามท่อนำไข่

4.ยับยั้งไม่ให้ไข่ตกโดยใช้การควบคุมแบบย้อนกลับ ยับยั้งการหลั่งฮอร์โมน FSH และ LH

อย่าง ไรก็ตามยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนเดี่ยวนี้มีประสิทธิภาพด้อยกว่ายาคุมกำเนิด ที่มีฮอร์โมนผสมสองชนิด และเนื่องจากยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนเดี่ยวสามารถยับยั้งการตกไข่ได้เพียง 60% เท่านั้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งในสตรีอายุน้อยอาจใช้วิธีคุมกำเนิดวิธีนี้ไม่ได้ผล


วิธีใช้ยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนเดี่ยว

รับ ประทาน 1 เม็ด ในเวลาเดียวกันทุกวัน  ควรเป็นเวลาเย็นหลังอาหาร หรือก่อนมีเพศสัมพันธ์ประมาณ 4 ชั่วโมง หากเป็นการใช้ยาคุมกำเนิดหลังคลอดบุตรควรใช้ยานี้หลังคลอดบุตรแล้วเป็นเวลา 6 สัปดาห์ ควรมีการคุมกำเนิดวิธีอื่นร่วมด้วยในแผงแรกที่เริ่มรับประทาน


ข้อดีของยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนเดี่ยว

1.เหมาะกับสตรีที่ไวต่อฮอร์โมนเอสโตรเจน ทำให้ไม่เกิดอาการข้างเคียงเช่น คลื่นไส้ อาเจียน

2.เนื่องจากไม่มีฮอร์โมนเอสโตรเจนเป็นส่วนประกอบจึงลดความเสี่ยงในการเกิด โรคหลอดเลือดดำอุดตัน หรือโรคเกี่ยวกับหลอดเลือดหัวใจอื่นๆ

3.ไม่ ถูกรบกวนการแปรสภาพยาจากการใช้ยาปฏิชีวนะ( เนื่องจากยาปฏิชีวนะจะทำให้ประสิทธิภาพของยาคุมกำเนิดแบบฮอร์โมนชนิดผสมลด ลง) หรือยาและสารอื่นที่เปลี่ยนแปลงเอนไซม์ในการแปรสภาพสารในร่างกาย เช่น ยาPrimidone, Carbamazepine, Topiramet, Ritonavir, St. John?s wort เป็นต้น

4.สามารถใช้ได้ในสตรีที่ให้นมบุตร เนื่องจากโปรเจสเตอโรนจะไม่ยับยั้งการหลั่งน้ำนม และไม่ทำให้คุณภาพของน้ำนมลดลง

5.ลดการเสียเลือดจากการเป็นประจำเดือน และการเกิดโรคโลหิตจาง, ลดการปวดท้องก่อนเป็นประจำเดือน

6.เหมาะกับสตรีที่อายุมากกว่า 35 ปี และสูบบุหรี่มาก(คือ มากกว่า 15 มวนต่อวัน)


ข้อเสียของยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนเดี่ยว

1.ไม่ สามารถยับยั้งการตกไข่ได้อย่างสมบูรณ์ ทำให้อาจมีความเสี่ยงในการตั้งครรภ์มากกว่าการใช้ยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนผสม (พบว่าทำให้เกิดการตั้งครรภ์ได้ถึง 8% หลังการใช้อย่างถูกต้องเป็นเวลา 1 ปี)

2.หากไม่ได้ใช้ยาอย่างถูกต้องหรือลืมรับประทาน ประสิทธิภาพในการป้องกันการตั้งครรภ์จะลดน้อยลงกว่าการลืมรับประทานยาคุม กำเนิดชนิดฮอร์โมนผสม  จนทำให้มีความเสี่ยงตั้งครรภ์สูง และมีความเสี่ยงสูงที่จะทำให้เกิดการตั้งครรภ์นอกมดลูก

3.ทำให้เกิด ความผิดปกติของรอบเดือนได้ง่าย ประจำเดือนอาจมีการคลาดเคลื่อนหรือหายไปเลยก็ได้ นอกจากนี้ยังอาจมีเลือดออกกระปริดกระปรอยได้บ้าง


ยาคุมกำเนิดฉุกเฉิน (Emergency Contraceptives)

เป็น การคุมกำเนิดฉุกเฉินในกรณีที่มีเพศสัมพันธ์โดนไม่ตั้งใจและไม่ได้ทำการคุม กำเนิดโดยวิธีอื่นไว้ก่อน หรือในกรณีที่การคุมกำเนิดวิธีอื่นล้มเหลว เช่น การลืมรับประทานยาคุมกำเนิด, ถุงยางอนามัยแตก ฉีก ขาด, ห่วงคุมกำเนิด หรือแผ่นแปะคุมกำเนิดหลุดออก เป็นต้น ไม่ควรใช้วิธีคุมกำเนิดวิธีนี้นอกจากจะมีเหตุฉุกเฉินจริงๆ และไม่ควรใช้เป็นประจำ เนื่องจากประสิทธิภาพในการคุมกำเนิดไม่ได้สมบูรณ์ 100% และมีอาการแทรกซ้อนได้

ยาคุมกำเนิดฉุกเฉินมี  2 แบบ

1.เอสโตรเจนและโปรเจสเตอโรนในขนาดสูง (Yuzpe)
ใช้ ยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนผสมโดยรับประทานครั้งละ 4 เม็ด สองครั้ง ห่างกัน 12 ชั่วโมง การใช้วิธีนี้อาจทำให้เกิดอาการข้างเคียง เช่น คลื่นไส้ อาเจียน ควรให้รับประทานยาป้องกันการอาเจียน เช่น Motilium? (Domperidone) 1 เม็ดก่อนรับประทานยาคุมกำเนิด ? ชั่วโมง

2.โปรเจสเตอโรนขนาดสูง
ผลิตภัณฑ์ ที่มีขายในประเทศไทยคือ Prostinor? และ Madonna? มีฮฮร์โมนโปรเจสเตอโรน คือ Levonorgestrel 0.75 มก. ซึ่งมีขนาดสูงกว่าในผลิตภัณฑ์ยาคุมกำเนิดชนิดฮอร์โมนเดี่ยวและฮอร์โมนผสม บรรจุแผงละ 2 เม็ด อย่างไรก็ตามการใช้ยาคุมกำเนิดชนิดนี้อาจมีผลทำให้ประจำเดือนคลาดเคลื่อน หรือขาดหาย เลือดประจำเดือนออกผิดปกติได้


กลไกการออกฤทธิ์ของยาคุมกำเนิดฉุกเฉิน

กลไก หลักในการป้องกันการตั้งครรภ์ คือ ยับยั้งและชะลอการตกไข่ ส่วนกลไกเสริมที่เกิดขึ้นคือ ทำให้มูกบริเวณช่องคลอดเหนียวข้น และชะลอการเคลื่อนที่ของไข่และอสุจิ ดังนั้นหากใช้ยาคุมกำเนิดฉุกเฉินในช่วงเวลาหลังจากที่ไข่ตกไปแล้วอาจไม่ได้ ผลเท่าที่ควร


วิธีใช้ยาคุมกำเนิดฉุกเฉิน

วิธี รับประทาน ควรแนะนำให้รับประทานหลังจากการมีเพศสัมพันธ์ให้เร็วที่สุด และรับประทานภายในเวลา 72 ชั่วโมง ประสิทธิภาพของยาคุมกำเนิดฉุกเฉินจะลดลงตามเวลาที่ผ่านไป


การลืมรับประทานยาเม็ดคุมกำเนิด

มีข้อควรปฏิบัติ ดังนี้

วิธีที่ 1 เหมาะกับยาเม็ดคุมกำเนิดชนิด 28 เม็ด ที่ด้านหลังแผงจะมีส่วนสีแดงอยู่ 7 เม็ด ตัวอย่างเช่น ไมโครไกนอน 30 ทว., ไกเนรา ทว., ไตรควิล่า ทว. เป็นต้น (เป็นยาเม็ดคุมกำเนิดที่เริ่มต้นอาจต้องกินเม็ดแป้งในส่วนสีแดงเป็นเม็ดแรก)

-หากลืมกินยา 1 เม็ด

ให้ กินยาทันทีที่นึกได้ ไม่ควรเกิน 12 ชั่วโมง ถ้าเกิน 12 ชั่วโมง ประสิทธิภาพการคุมกำเนิดจะไม่เต็มที่ ควรให้สามีใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วย จนกว่าประจำเดือนจะมา และควรกินยาวันละ 1 เม็ดตามเดิมติดต่อกันไปเรื่อยๆจนหมดแผง


-หากลืมกินยา 2 เม็ดติดต่อกัน

ให้ กินยาวันละ 2 เม็ดใน 2 วันถัดไป แล้วกินยาวันละ 1 เม็ดตามเดิมต่อไปจนหมดแผง ถ้ามีเพศสัมพันธ์ในช่วงนี้ต้องให้สามีใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วยจนกว่าประจำ เดือนจะมา


-หากลืมกินยามากกว่า 2 เม็ดติดต่อกัน

ให้หยุด ยาคุมกำเนิดแผงที่กินอยู่ และให้สามีใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วยในช่วงนี้จนกว่าประจำเดือนจะมา แล้วเริ่มยาเม็ดคุมกำเนิดแผงใหม่ในวันแรกที่มีเลือดคล้ายประจำเดือนมา อย่าลืมว่า 14 วันแรกของการกินยาเม็ดคุมกำเนิดแผงใหม่นี้ ถือว่าไม่ปลอดภัย ต้องให้สามีใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วย เนื่องจากมีการหยุดกินยาเม็ดคุมกำเนิดกลางคันไปแล้ว


วิธีที่ 2 เหมาะกับยาคุมกำเนิด 21 เม็ด หรือ 28 เม็ด ที่เริ่มกินยาเม็ดฮอร์โมนเป็นเม็ดแรก เช่น ไดแอน, พรีม, เมลิแอน, เมลิแอน ทว., แอนนา, ไมโครเจสต์ อีดี, มาร์นอน, มาร์วิลอน 28, วันเดย์ เป็นต้น

-หากลืมกินยา 1 เม็ด

ให้ กินยาทันทีที่นึกได้ ไม่ควรเกิน 12 ชั่วโมง ถ้าเกิน 12 ชั่วโมง ประสิทธิภาพการคุมกำเนิดจะไม่เต็มที่ ควรให้สามีใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วย จนกว่าประจำเดือนจะมา และควรกินยาวันละ 1 เม็ดตามเดิมติดต่อกันไปเรื่อยๆจนหมดแผง


-หากลืมกินยา 2 เม็ด

กรณี ลืมกินยาใน 14 เม็ดแรกของแผง (ฮอร์โมนเม็ดที่ 1 ถึงเม็ดที่ 14) ให้กินยาวันละ 2 เม็ด ใน 2 วันถัดไป แล้วกินยาวันละ 1 เม็ดตามเดิมต่อไปจนหมดแผง ถ้ามีเพศสัมพันธ์ในช่วงนี้ต้องให้สามีใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วย หรืองดมีเพศสัมพันธ์นาน 7 วัน

กรณีลืมกินยาใน 14 เม็ดหลังของแผง (ฮอร์โมนเม็ดที่ 15 ถึงเม็ดที่ 21) ให้หยุดยาแผงที่ลืมนี้ และเริ่มกินยาที่เป็นฮอร์โมนเม็ดแรกของแผงใหม่ในวันที่ลืมวันนั้นเลย ถ้ามีเพศสัมพันธ์ในช่วงนี้ต้องให้สามีใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วย หรืองดมีเพศสัมพันธ์นาน 7 วัน กรณีนี้ จะพบเลือดประจำเดือนมาอีกครั้งเมื่อกินยาแผงใหม่หมด


-หากลืมกินยามากกว่า 2 เม็ดติดต่อกัน

ให้ หยุดยาคุมกำเนิดแผงที่กินอยู่ รอจนกว่าจะมีเลือดคล้ายประจำเดือนมา แล้วรีบกินฮอร์โมนเม็ดแรกของยาคุมกำเนิดแผงใหม่ในวันนี้เลย อย่าลืมว่า 7 วันแรกของการกินยาเม็ดคุมกำเนิดแผงใหม่นี้ ถือว่าไม่ปลอดภัย ต้องให้สามีใช้ถุงยางอนามัยร่วมด้วย เนื่องจากมีการหยุดกินยาเม็ดคุมกำเนิดกลางคันไปแล้ว

หมายเหตุ หากลืมกินยาหลายเม็ดในแผงเดียวกัน แล้วทำให้เลือดประจำเดือนไม่มาตามปกติ แล้วพบว่าประจำเดือนขาดไป 2 เดือนติดต่อกัน ให้ตรวจการตั้งครรภ์ ยังไม่ควรเริ่มกินยาแผงใหม่จนกว่าจะทราบว่าไม่ได้ตั้งครรภ์